Prawny start w startup. Wzorce umowne w stosunkach z konsumentami – na co zwracać uwagę?

Użycie wzorca umownego ma niewątpliwe zalety dla startupu, pozwala zestandaryzować produkt, powtarzające się transakcje i zasady wykonania umowy bez konieczności prowadzenia negocjacji. Mówi się często, że konsument nie zawiera umowy, lecz przystępuje do niej, gdyż nie ma istotnego wpływu na treść warunków umownych. Właśnie ten jednostronny sposób ukształtowania spowodował liczne ograniczenia w obrocie, ponieważ stanowił on w wielu przypadkach pole do nadużyć.

Sektory regulowane i inflacja obowiązków

Istnieje szereg sektorów gospodarki, w których oferowanie produktów konsumentom jest poddane daleko idącym ograniczeniom i obowiązkom informacyjnym, co rozpoczynające swój biznes startupy powinny mieć na uwadze. Do takich sektorów należą, między innymi, turystyka, kredyty konsumenckie, umowy ubezpieczenia i usługi maklerskie. W ramach regulacji rynkowych istnieje mozaika obowiązków informacyjnych, które obarczone są różnymi sankcjami, choćby nieważnością umowy i karami pieniężnymi. Nie ma w tym względzie jednolitości. Poszczególne sektory gospodarki muszę spełniać odmienne od siebie obowiązki a zwykle każdy przedsiębiorca stosuje nieco odmienny wzór formularza informacyjnego, co potęguje zdezorientowanie konsumenta.

Nowa kategoria przedsiębiorców

Istotną zmianą dla wchodzących na rynek start-upów jest to, że ustawą z 31.07.2019 r. o zmianie niektórych ustaw w celu ograniczenia obciążeń regulacyjnych wprowadzono od 1 stycznia 2021 r. nowe obciążenie regulacyjne. Start-upy stosujący wzorce umowne muszą traktować osoby fizyczne, które prowadzą działalność gospodarczą lub zawodową, jeśli zawiera z przedsiębiorcą umowę poza ramami swojej działalności profesjonalnej, w sposób zbliżony do konsumenta, między innymi w zakresie klauzul niedozwolonych (abuzywnych) i prawa do odstąpienia od umowy. Charakter zawodowy działalności przyjęto badać poprzez sprawdzenie bezpośredniego związku z działalnością gospodarczą tej osoby i zawodowego charakter umowy. Istotne dla takiego badania są również informacje figurujące w Centralnej Informacji i Ewidencji o Działalności Gospodarczej w zakresie przedmiotu działalności.

W zakresie wzorców umownych zmiana ma kluczowe znaczenie, gdyż start-upy powinny mieć na uwadze przeredagowanie dotychczasowych wzorców a przedstawiciele handlowi uczulenia na nowy typ klienta. Zmiany te, które pozornie miały ograniczyć obciążenie regulacyjne przez większość prawników oceniane są negatywnie, jako chaotyczne i niespójne.

Skuteczność regulacji informacyjnych

Wiele krajów posiada mechanizmy oceny skutków regulacji przed jej wprowadzeniem, ale bardzo niewiele posiada mechanizm oceny efektywności wprowadzonej regulacji po jej wejściu w życie. Obowiązki informacyjne zostały nałożone na przedsiębiorców w celu zapewnienia świadomej decyzji i odwrócenia zjawiska asymetrii informacyjnej. Ostatnimi czasy podnoszone są głosy wątpliwości. Przykładowo w wypadku niektórych produktów finansowych mnożenie obowiązków informacyjnych wobec konsumentów wedle niektórych badań wcale nie przyczyniło się do ich lepszego poinformowania. Wciąż znaczącą rolę odgrywa komunikacja marketingowa a konsumenci często nie czytają formularzy informacyjnych. Powstaje więc pytanie o celowość tworzenia kolejnych formularzy.

Kierunek zmian

Jednym z podnoszonych od pewnego czasu w Europie pomysłów (w ramach projektu wspólnego systemu odniesienia) jest przyjęcie zestandaryzowanego formularza informacyjnego, który zredukowałby liczne odmienne formularze informacyjne i ujednolicił praktykę przynajmniej w zakresie obowiązków informacyjnych. W założeniu miałoby to oznaczać, że istniałby jeden formularz informacyjny dla wszystkich lub kilku branż. Z jednej strony ułatwiłby tworzenie takich dokumentów a z drugiej pozwoliłby konsumentom na szybsze odnajdywanie potrzebnych informacji.

Smart contract a wzorce umowne z konsumentami

Coraz częściej poruszanym tematem jest zastosowanie smart contract we wzorcach umownych z konsumentami. Smart contract jest w dużym uproszczeniu programem komputerowy (protokołem), który pozwala na automatyczne wykonanie umowy. Jako najstarszy i najprostszy przykład użycia smart contract podaje się stosowanie automatów z napojami. Smart contract używa przy tym technologii blockchain, co pozwala na znaczne zmniejszenie kosztów transakcyjnych i jest technologią szeroko stosowaną w sektorze insurtech i fintech przez startupy.

Problemy i szanse dla startupów

Podstawowym problemem jest ograniczanie smart contract jedynie do wykonania umowy, np. przy użyciu kont escrow, podczas gdy cała umowa jest z prawnego punktów widzenia znacznie szerzej traktowana i powinna brać pod uwagę charakter relacji między stronami. Ceniony automatyzm może być trudny do zaakceptowania, niejednokrotnie bowiem pewne postanowienia umowne są uwzględnione jedynie na wszelki wypadek i nie są stosowane, co w wypadku smart contract nie jest już takie proste.

Z praktyki widać, że pomimo nadania konsumentom rozlicznych praw problem leży w ich niskiej egzekwowalności. Tymczasem smart contract z racji wykonania świadczenia z umowy w sposób z góry założony mogłoby stanowić rozwiązanie tego problemu. Bierny konsument nieświadomy swoich praw, który nie podejmuje żadnych czynności, byłby lepiej chroniony z powodu automatyzacji procesu. W innych krajach trwa dyskusja, w jaki sposób zapewnić ochronę konsumentom w ramach innowacyjnych smart contract – jednym z ciekawszych rozwiązań jest powierzenie tej roli podmiotom prywatnym, które nadawałyby certyfikaty na wzór przyznawania certyfikatów SSL. W przyszłości może być to wiele nowych start-upów na wzór podmiotów wystawiających certyfikaty SSL.

Dla startupów tworzących wzorce umowne smart contract miałby jeszcze jedną znaczącą zaletę. Smart contract ze swej natury ogranicza wątpliwości interpretacyjne, ciężkie wydaje się więc stosowanie takich instytucji prawnych jak kontrola klauzul niedozwolonych (abuzywnych), czy też wykładnia prokonsumencka (tzw. wykładnia contra proferentem).

Wzorce umowne będą w niedalekiej przyszłości wymagać współdziałania trzech grup osób: prawników, ekonomistów i informatyków. Stanowi to wyzwanie, ale i szansę dla wielu startupów, które jako pierwsze zapoznają się z nowymi rozwiązaniami technologicznymi.