Należyta staranność w ocenie organów podatkowych

Często się zdarza, że podatnicy, którzy nieświadomie zostali uwikłani w tzw. oszustwa karuzelowe lub dokonali zakupu towarów od nierzetelnego kontrahenta, spotykają się z odmową prawa do odliczenia podatku VAT ze względu na niedopełnienie należytej staranności w transakcjach gospodarczych. Organy skarbowe i sądy mogą podjąć taką decyzję, jeżeli udowodnione zostanie, że skorzystanie z tego prawa wiązałoby się z przestępstwem lub nadużyciem – nie tylko w przypadku, gdy oszustwa dokona sam podatnik, ale również w sytuacji, gdy wiedział on lub powinien był wiedzieć, że uczestniczy w transakcji związanej z oszustwem w zakresie VAT. 

Praktyka działania polskich organów podatkowych pokazuje, że są one bardzo rygorystyczne w ocenie, czy została zachowana należyta staranność. W pierwszej kolejności fiskus zwraca uwagę, czy podatnik dokonał weryfikacji swojego kontrahenta pod względem formalnym – sprawdził go w bazach KRS, NIP, REGON, VAT, a także uzyskał od niego potwierdzenie posiadania koncesji i zezwoleń wymaganych prawem. Podatnik powinien też sprawdzić, czy jego dostawca posiada biuro, magazyny, stronę internetową, a także od kiedy funkcjonuje na rynku i jaką ma pozycję finansową. 

Niestety, organy podatkowe cechuje w tym zakresie pewna niekonsekwencja. Z jednej strony, w sytuacji gdy podatnik dokonał takiej weryfikacji i posiada na to dowody (np. wydruki z KRS czy CEIDG) – najczęściej stawiany jest zarzut, iż jest to niewystarczający sposób na weryfikację kontrahenta, uzasadniany tym, że organizatorzy oszukańczego procederu w VAT specjalnie „legalizują” swoją działalność (np. poprzez wpis do CEIDG). Z drugiej strony brak formalnej weryfikacji kontrahenta jest niemal automatycznie traktowany przez organy jako przejaw niedochowania należytej staranności. 

Następnym etapem sprawdzenia, czy podatnik zachował należytą staranność w transakcjach z kontrahentem, jest badanie przez organ uzasadnienia ekonomicznego danej transakcji oraz jej przebiegu. Zwraca się uwagę na następujące okoliczności: czy cena oferowana przez kontrahenta znacząco odbiega od oferowanych na danym rynku za ten sam towar; czy jakiekolwiek okoliczności towarzyszące transakcji były nietypowe; czy podatnik ma wiedzę na temat źródła pochodzenia towaru; dlaczego dokonano wyboru akurat tego kontrahenta; w jaki sposób dokonywano płatności; w jaki sposób nawiązano współpracę z danym kontrahentem; czy zawarto pisemną umowę oraz czy kontaktowano się z kontrahentem telefonicznie lub drogą e-mailową; czy istnieje zgodność otrzymanych towarów z danymi zawartymi na fakturze; czy transakcja została należycie udokumentowana fakturami VAT lub dokumentami magazynowymi; w jaki sposób przebiegał transport i gdzie dokonywano załadunku i odbioru towarów. 

Doświadczenie pokazuje, że wymienione powyżej okoliczności transakcji oceniane są jednostronnie, z pominięciem specyfiki prowadzenia działalności gospodarczej w dzisiejszych realiach biznesowych. Fiskus wymaga często od podatników niemal nieograniczonej weryfikacji swojego kontrahenta, a jakiekolwiek odstępstwo od normy traktuje jako okoliczność na ich niekorzyść. 

Na szczęście coraz częściej zapadają wyroki stające w obronie uczciwych podatników, którzy padli ofiarą nierzetelnych kontrahentów. Sądy, odwołując się do orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości UE, zwracają uwagę na naganną praktykę organów, zarzucając im przede wszystkim niedostateczne udowadnianie podatnikom braku staranności i przerzucanie na nich konieczności potwierdzenia, że należyta staranność została dochowana. 

Podsumowując: podatnik powinien pamiętać, że w przypadku nawiązywania kontaktów handlowych z nowym kontrahentem warto dokonać jego weryfikacji formalnej. Należy również zwrócić uwagę na okoliczności towarzyszące danej transakcji – jeśli któreś z nich w sposób wyraźny odbiegają od rynkowej normy, powinien on zachować szczególną ostrożność. Ponadto warto zastanowić się sformalizowaniem w firmie procedur dotyczących weryfikacji formalnej i merytorycznej kontrahentów. Może nie zawsze uchroni nas to przed nierzetelnym podmiotem, jednak znacząco zwiększy szanse w sporze z fiskusem oraz zminimalizuje ryzyko odmowy prawa do odliczenia VAT. 

Głos ministerstwa

25 kwietnia 2018 r. Ministerstwo Finansów wydało tzw. metodykę oceny należytej staranności. Pierwotnie dokument ten miał być kierowany do podatników i wskazywać, jakie działania należy podjąć, aby móc wykazać dochowanie należytej staranności. Finalnie jego adresatem zostały jednak organy podatkowe – jest zbiorem kryteriów, jakie powinny one uwzględnić w swych kontrolach lub postępowaniach. Nie ma on także waloru wiążącego, takiego jak interpretacja ogólna lub objaśnienia podatkowe. Niemniej może być istotnym argumentem w przypadku sporu z fiskusem.